Tekst: Iwona Wojnicka
Opublikowany w TANIEC nr 1.2018
Sztuka ekologiczna jest gatunkiem sztuki i praktyką artystyczną, która dąży do zachowania, uzdrowienia lub ożywienia form życia, zasobów i ekologii Ziemi. Ekologia obejmuje całościowe działanie systemu, czyli także społeczne zaangażowane oraz interwencje oparte na działaniach społeczności lokalnej. Sztuka ekologiczna odnosi się też do polityki, kultury i ekonomii, a także do etyki i estetyki oraz innych dziedzin, które wpływają na działanie ekosystemów. Nowoczesne technologie stały się podstawowym narzędziem twórczym artystów ekologów. Projektem artystycznym w nurcie sztuki ekologicznej, rozwijanym przez choreografów na całym świecie, jest angażujący się w ochronę pitnej wody międzynarodowy chór taneczny Global Water Dances.
Global Water Dances został stworzony przez grupę choreografów z certyfikatem Labanowskiego Analityka Ruchu1, wrażliwych na sprawy ochrony środowiska. Po raz pierwszy wydarzenie miało miejsce w 2011 roku, a obecnie tańce odbywające się w ramach projektu realizowane są w blisko 100 miastach na całym świecie. Uczestnicy Global Water Dances jednoczą się z tysiącami innych ludzi, aby naświetlić istotną sprawę bezpiecznego dostępu do czystej, pitnej wody. Każde z miejsc realizujących projekt Global Water Dances ma swojego zawodowego choreografa, który tworzy część lokalną oraz reżyseruje część globalną. Tematyka tańców lokalnych koncentruje się na poszczególnych zagadnieniach związanych z wodą, ważnych dla danej społeczności, z ruchem stworzonym specjalnie na tę okazję. W części globalnej, wszyscy tancerze na świecie tańczą tę samą partyturę, która jest szczegółowo opisana na stronie projektu2. Choreografowie mają także do dyspozycji kompozycję muzyczną z otwartymi prawami autorskimi, którą mogą zastosować do swojej adaptacji, lub poddać modyfikacji na jej potrzeby.
Global Water Dances stanowią modelowy wzór sztuki zaangażowanej w ochronę środowiska. Ruch ten podnosi świadomość uczestników i widzów na temat znaczenia wody oraz dostarcza wiedzy jak wzmocnić społeczności lokalne w działaniu na rzecz wspólnego celu. Global Water Dances to wydarzenie, które gromadzi lokalnych ekspertów oraz organizacje, artystów, a także członków lokalnej społeczności wokół celu, ważnego dla istnienia tej społeczności3.
Żyjemy na planecie wodnej: 70% powierzchni Ziemi pokrywa woda. Ale olbrzymia większość tej wody, 97,5%, jest słoną wodą. Świeża woda, której ludzie potrzebują do życia, jest znacznie rzadsza (nie wspominając też o roślinach i zwierzętach , które nie mogą przetrwać bez świeżej wody). Tylko 2,5% światowej wody to świeża woda. Z tego 2,5% większość świeżej wody na świecie nie jest łatwo dostępna. Minimum 0,4% istnieje w powierzchniowych jeziorach i rzekach oraz jako wilgotność w powietrzu. Aż 69,5% zamarzło w lodowcach, śniegu i wiecznej zmarzlinie. A kolejne 30,1% znajduje się w podziemnych warstwach wodonośnych. [Global Water Dances]
Global Water Dances został zapoczątkowany przez małą grupę studentów komunikacji pozawerbalnej, wyszkolonych w metodzie Labanowskiej Analizy Ruchu. Młodzi działacze spotkali się na konferencji Dance Aid the Environment w lipcu 2008 r. na Schumacher College w Anglii. Grupa konferencyjna przekształciła się w fundatorów GWD, którymi są: Karen Bradley, Richard Bell, John Chanik, Gretchen Dunn, Martha Eddy, Ellen Goldman, Marylee Hardenbergh, Antja Kennedy, Tara Stepenburg, Simone Hoever and Daniela Schlemm. Obecnie dyrektorem artystycznym projektu jest Vannia Ibarguen.
Partytura Global Water Dances zakłada inwencję twórczą choreografa. Wykonanie tej samej partytury przez różne grupy ludzi powoduje, że chociaż podobny, to każdy taniec jest inny. Ludzie różnych kultur, kolorów skóry oraz nawyków ruchowych tworzą międzynarodowy chór i – mimo, iż ruchy są takie same – ich wykonanie sprawia, że tańce nie są identyczne. Ta sama choreografia różni się w wykonaniu różnych tancerzy, chociaż jest nadal rozpoznawalna. Tancerz natomiast nie jest tożsamy ze swoim tańcem. Taniec jest wydarzeniem, które nigdy już nie będzie tym samym, ze względu na zmianę miejsca, czasu, a także ciała ludzkiego, lub często – tancerzy, obsady, zespołu. Zmieniać może się także kontekst kulturowy i sytuacyjny, o czym bardzo szczegółowo piszą dr Valerie Preston Dunlop oraz dr Ana Sanchez-Colberg, w swojej książce Dance and Performative4. Wyróżniają one cztery nośniki informacji w medium tańca, jakimi są: Performer, Ruch, Dźwięk i Przestrzeń. Ruch, czyli choreografia, jest w Global Water Dances określona, ale Performer – czyli ilość wykonawców, płeć, wiek, kolor skóry, i umiejętności, zmieniają Ruch oraz percepcję tańca. Dobrym przykładem zastosowania gry nośników jest Jezioro Łabędzie Matthew Bourne’a, w którym tańczą muskularni mężczyźni o ciemnej karnacji, co zmienia znaczenie tańca oraz stawia go w nowym kontekście.
Praktyka chórów ruchowych odwołuje się do idei i potrzeby ucieleśnienia ruchu, która w literaturze angielskojęzycznej określana jest terminem embodiment. Wcielenie ruchu to sposób, w jaki stajemy się członkiem rodziny, grupy, społeczności lokalnej, a w tańcu – wykonawcą określonego stylu tanecznego, czyli sztuk walki, baletu klasycznego, tańca modern czy tańca fizycznego. Wcielenie ruchu, czyli embodiment of the movement oznacza zaangażowanie całej osoby, świadomej bycia żywym ciałem, przeżywającym swoje doświadczenia. Wcielenie materiału ruchowego w postaci techniki tańca wymaga od tancerza autoidentyfikacji z kulturą, która tę technikę stworzyła, pisze Dunlop. Thomas Ots (1994) podnosi ograniczenie słowa ciało, jako jego zastosowania we wcieleniu ruchu (embodiment). Podaje on przykład języka niemieckiego, gdzie istnieją dwa różne terminy na określenie ciała Körper, które opisuje aspekty strukturalne i Leib, które określa żyjące ciało, z jego uczuciami, doznaniami, percepcją i emocjami. Niestety, nie ma semantycznie zbliżonego ekwiwalentu w języku polskim, aczkolwiek Merleau-Ponty używa określenia lived body, czyli żyjące ciało, co stanowi już pewne nawiązanie. Jednakże, napięcie dynamiczne pomiędzy uprzedmiotowionym ciałem widzianym z zewnątrz (Körper) a ciałem doświadczanym (Leib), które jest oglądane od wewnątrz, jest szczególnie ważne w studiach nad tańcem i w perspektywie choreologicznej.
W choreografii Global Water Dances to właśnie doświadczane ciało (Leib) z jego zapotrzebowaniem na wodę jest materią twórczą, a sieć internetu pozwala uprzedmiotowić je na tyle, aby stało się ciałem globalnym (Körper), rozpoznawanym przez ludzi innych kultur.
Global Water Dances jest pierwszym artystycznym chórem ruchowym, który powstaje dzięki dystrybucji choreografii przy użyciu nowoczesnych technologii, ale jego istotą niezmiennie jest wcielenie ruchu i realność ciała, czyli embodyment oraz corporeality, które stanowią istotę człowieczeństwa i jego życia we własnym ciele. Chór ruchowy wymaga całościowego zaangażowania tancerza, zarówno na poziomie identyfikacji z ideą, fizycznego na poziomie ciała i ruchu oraz świadomego współdziałania na poziomie tworzenia relacji z innymi członkami grupy, na rzecz ogólnie i symbolicznie rozumianego dobra wspólnego. Według mojej percepcji, to właśnie doświadczanie ciała w strukturze chóru ruchowego, wraz ze świadomością uczestnictwa w globalnej społeczności dzielącej ten sam ruch, jest istotą popularności Global Water Dances na świecie. O jej wymiarze może świadczyć stale rosnąca liczba ośrodków włączających się do tańca globalnego, których w roku 2017 było już ponad 100 na całym świecie. Następny chór jest zaplanowany na czerwiec 2019 roku, a w jego realizację włączają się ludzie i organizacje reprezentujące różne, pokrewne dziedziny.
Idea chóru ruchowego Global Water Dances, którego przesłaniem jest dostęp do czystej wody pitnej, spełnia – na poziomie globalnym – warunek utożsamienia się z wyższą ideą, na rzecz współdziałania w przestrzeni lokalnej społeczności. Uczestnictwo w wydarzeniu, umożliwia pewnego rodzaju spełnienie na poziomie realności ciała, czyli personalnego i indywidualnego pojmowania i odczuwania ciała. Integracja z tematyką tańca umożliwia integrację
z innymi ludźmi na emocjonalnym i korporalnym poziomie komunikacji. Całościowe zaangażowanie i ukształtowanie społeczności na rzecz stworzenia społecznego rytuału upamiętnienia znaczenia wody w życiu gatunku ludzkiego tworzy więzi globalne i ponadnarodowe.
Organizacja Narodów Zjednoczonych uznaje, że dostęp do świeżej wody jest brutalnie nierówny. Niemal miliard osób, z grubsza jedna osoba na każde 8, nie ma dostępu do czystej wody. Organizacja Narodów Zjednoczonych „uznaje prawo do bezpiecznej i czystej wody pitnej i urządzeń sanitarnych jako prawo człowieka, które jest niezbędne do pełni radości z życia i wszystkich praw człowieka „. W tekście rezolucji ONZ szacuje, że 884 miliony ludzi nie ma dostępu do bezpiecznej wody pitnej, a ponad 2,6 miliarda ludzi nie ma dostępu do podstawowych urządzeń sanitarnych. Dane Stanów Zjednoczonych pokazują, że niebezpieczna woda zabija więcej ludzi każdego roku niż wszystkie formy przemocy, w tym wojny. [Global Water Dances]
Chór Tancerzy, to idea pochodząca od Rudolfa Labana oraz jego współpracowników Albrechta Knusta i Martina Gleisnera, którzy tworzyli chóry ruchowe w Niemczech. Pracowali oni z grupami liczącymi blisko 500 osób nad stworzeniem jednego chóru. Emocjonalny potencjał takich zgromadzeń był tak znaczący, że wkrótce zostały zakazane przez rząd nazistowskich Niemiec. Laban określał je mianem ludycznych struktur o specjalnym znaczeniu… formą sztuki tańca o sakralnym znaczeniu, które istniały w różnych formach w przeszłości i w wielu religiach. Nacisk położony był na doświadczenie radości ruchu w grupie. Tancerz w chórze ruchowym, pisał w Gymnastik und Tanz, wyraża siebie, poprzez oczyszczenie, ale także wzmocnienie i zbliżenie się do archetypicznego ideału. Z głębi swojego jestestwa łączy się on z przebudzonym na nowo ruchem i zakotwicza go trwale i solidnie w swoim systemie, poprzez entuzjastyczny i pełen poświęcenia akt wykonywania go. Wykształceni w tym systemie liderzy chórów ruchowych nadają dynamikę w określonej strukturze, która pozwala uczestnikom odnaleźć wrodzoną spontaniczną radość ruchu.
Wszystko jest z wody, z wody powstało i z wody się składa. Starożytni wszystkie bolączki trapiące wspólnotę oswajali poprzez rytuały oraz sztukę, których ważnym elementem była interakcyjność, współuczestnictwo, zacieranie granicy pomiędzy aktorami a publicznością5. [Marta Kawecka]
Ta ludyczna właściwość wspólnej zabawy pozwalała tworzyć tańce, które były wykonywane z okazji szczególnych spotkań. Nadając formę improwizacji jednostek w grupie, performance stawał się powtarzalny, ponieważ zakotwiczał się on w potwierdzeniu wspólnego doświadczenia6. Rozwijanie własnej siły witalnej poprzez poruszanie się w grupie, która dzieli radość wspólnego tańca, zaspokaja głęboką potrzebę przynależności. W tańcu zorientowanym
na współuczestniczenie ma miejsce zarówno praktyka cielesna, jak i pogłębiona praca nad ekspresją. Istota doświadczenia może mieć źródło w bardzo prostych formach ruchowych. Oddychanie, proste otwieranie i zamykanie ramion oraz całego ciała, lub odkrywanie przestrzeni oraz wysiłku wynikającego z rytmicznego działania, może dostarczyć długo niezapomnianych wrażeń, które dotąd były ukryte pod zamrożoną strukturą fizycznych napięć. Wyobrażenia uzewnętrzniają się poprzez ruch i one stanowią początek kreatywnego, wspólnego doświadczenia tanecznego. Rozwijanie struktury pozwala na wariacje indywidualne i na udział w doświadczeniu na własną miarę. Zarówno lider, jak i uczestnicy procesu mogą poczynić ważne odkrycia dotyczące ich samych, takich jak ich potencjał twórczy i interakcyjny oraz udział każdego z nich w tworzeniu grupy.
Kultura konsumpcyjna, której wszyscy jesteśmy częścią, skoncentrowana jest wokół indywidualnych pragnień, rozwijania „ego”, co może prowadzić do niedostatecznej koncentracji na problemach globalnych, takich jak brak wody. Partytura „Global Water Dance” wykorzystuje ruchy zainspirowane formami, jakie przybiera ławica ryb. Wykonawcy pozostają w ciągłej interakcji, wciągając także do gry publiczność, tak że stopniowo zacierać się będzie granica pomiędzy występującymi a oglądającymi i każdy będzie mógł znaleźć się w środku, stać się częścią gry. [Marta Kawecka]
Nowoczesne technologie i komunikacja wykorzystywane za pomocą internetu pozwalają kulturze fizycznej rozwijać się ponad granicami zarówno kultur, jak i społeczności. Obecnie w sieci trwa wyścig prezentacji dokonań ruchowych na wszystkich poziomach możliwości fizycznych, co nigdy dotąd nie miało miejsca ani szans na taką ekspansję. Chór Ruchowy Global Water Dances wykorzystuje rozwój technologiczny w szerokim zakresie, dystrybuując – poprzez swoją stronę internetową – zasady i założenia tworzenia tego wydarzenia. W programie każdej imprezy na całym świecie powinna znaleźć się choreografia lokalna, choreografia globalna oraz choreografia dla publiczności, która zakłada spontaniczny udział widzów w wykonaniu prostej sekwencji obejmującej pięć fraz.
Polska interpretacja przypomina improwizowany kolaż powstający wokół wspólnego tematu. Każda z części odwołuje się do innej tradycji, lecz jednocześnie szuka w podobnych obszarach intuicji, odwołuje się do emocjonalności, głębokiego odczuwaniu człowieka, podobnego na całym świecie. Przypomina to starożytne poszukiwania arche – praprzyczyny świata. Dla Talesa z Miletu była nią, niezbędna dla istnienia życia, woda. Według filozofa to z niej wszystko powstało i w niej miało swe ujście. Talesa żywioł wody fascynował także ze względu na możliwość transformacji – przybrania dowolnego kształtu przez wypełnienie formy lub zmianę stanu skupienia. W dzisiejszym świecie myśli, obserwacje starożytnego filozofa nabierają nowego znaczenia. Jedna ósma mieszkańców Ziemi cierpi z powodu pragnienia i chorób wywołanych wycieńczeniem, a mimo to problem ten nie jest wystarczająco nagłaśniany. [Marta Kawecka]
Chór taneczny to forma często spotykana w praktyce tańca scenicznego i teatralnego oraz w działaniach tanecznych amatorskich i rozrywkowych. Struktury te znamy z twórczości Piny Bausch, Sashy Waltz oraz Williama Forsythe’a a także, obecnie chyba najczęściej widziane są
w twórczości Ohada Naharina. Jednak praca z materiałem udostępnianym w przestrzeni internetowej, pozostawia wiele wątpliwości i tylko znajomość tego narzędzia twórczego umożliwia jego realizację. Choreografia zawiera podstawowe labanowskie elementy, takie jak wzory podłogowe, czyli skręty w prawo, w lewo oraz meander, „sianie” oraz „zbieranie” (gathering & scattering), różnego rodzaju fale, podskoki oraz obroty. Budowanie chóru tanecznego w czasie rzeczywistym wymaga umiejętności pracy z procesem oraz konieczności posiadania dużych umiejętności interpersonalnych. Innego rodzaju trudności można doświadczyć podczas adaptacji materiału ruchowego, czyli uczenia się choreografii i przekazywania go uczestnikom. Nauka choreografii jest procesem powolnym, ponieważ solowa praktyka materiału przeznaczonego dla grupy zawiera duże odstępy czasowe. Brak doświadczenia z długością interwałów w ruchu indywidualnym i grupowym może mieć różne rezultaty. Jednym z nich bywa trudność w zachowaniu spójności materiału choreograficznego, ponieważ choreografia przeznaczona na grupę jest dla solisty trudna do zapamiętania, co z kolei rodzi pytanie, jak nauczyć grupę ruchu, który trudno samemu zapamiętać. W praktyce, fenomen pamięci indywidualnej i grupowej decyduje o dynamice chóru ruchowego. Banalna z pozoru choreografia, którą trudno zapamiętać, która wydaje się prosta, amatorska i nie mająca znaczenia, ożywa, jaśnieje i staje się dziełem sztuki dopiero poprzez udział wykonujących ją ludzi w ilości kilkunastu, a najlepiej – kilkudziesięciu osób. Narracja zawarta w choreografii staje się zrozumiała, treść oczywista, logika spójna, a samo wykonanie, przynosi satysfakcję zarówno dla widzów, jak i dla wykonawców. W przypadku klasycznego chóru tanecznego widzów przecież nie ma, bo uczestnictwo w chórze nie przewiduje podziału na widzów i wykonawców, i jest szablonowym przykładem działania dynamiki grupowej. Można przypuszczać, że właśnie dlatego na zajęciach Gaga Ohada Naharina nie ma możliwości oglądania lekcji – bo przecież koncepcja chórów ruchowych zachowała się tam z przyczyn historycznych – w czystej, pierwotnej postaci, dokładnie takiej, jaką wymyślił Rudolf Laban. I chociaż Global Water Dances wykorzystuje internet do tego, aby wspólnie tworzyć i doświadczać, to samo doświadczenie i wspólne tworzenie tańca musi odbywać się off-line.
1 Certyfikat Labanowskiej Analizy Ruchu według systemu Laban/Bartenieff Institute of Movement Studies z siedzibą w Nowym Yorku
2 Partytura w systemie Motif Writing wraz z opisem literackim i rejestracją wideo jest dostępna na stronie http://globalwaterdances.org/for-choreographers/
3 Tekst w tłumaczeniu autorki pochodzi ze strony internetowej www.globalwaterdances.org, został użyty wielokrotnie w moich pracach nad chórami ruchowymi GWD i jest źródłem otwartym.
4 Preston-Dunlop, V., Sanchez-Colberg, A., Dance and The Performative, Verve Publishing 2010, London.
5 Esej Marty Kaweckiej na temat Global Water Dances w Zielonej Górze w 2017 roku, gdzie część lokalna skomponowana była w stylu Jazz Poetry do jej wiersza Obojętność.
6 Bartenieff I., Lewis D.: Body Movement. Coping With The Environment. Gordon and Breach Science Publishers. 2002, Routledge, New York. S 139.
