Mazur czy mazurek? Ciasto wielkanocne czy taniec, a może ptak z rodziny wróbli? Z mazurkiem mamy w Polsce kilka skojarzeń, jednak najważniejszym jest taniec! Taniec, który wywarł ogromny wpływ na kulturę nie tylko terenu, z którego pochodzi czyli Mazowsza, ale i na skalę europejską.
Zagadnienie mazurka jest dosyć skomplikowane, bo mamy do czynienia zarówno z formami tanecznymi, jak i stylizowaną formą muzyczną. Zacznijmy od mazurka, czyli tańca wiejskiego praktykowanego na nizinnych obszarach środkowej części Polski – Mazowsza. Nie wiemy dokładnie jak dawno rytmy mazurkowe pojawiły się na wiejskich zabawach i weselach, ale istnieją przesłanki, że taniec ten w tradycji i historii ziem polskich istniał w XVI, a nawet w XV wieku.
Mazurki ludowe najczęściej przybierają formę dwuczęściową, o nieparzystym metrum 3/4 lub 3/8, mają szybkie tempo, z akcentami na drugą i trzecią miarę. Są nieco wolniejsze od młodszego od niego oberka. Również w odróżnieniu od oberka, dawne mazurki były tańczone ze śpiewem, zatem w sąsiadujących z Mazowszem regionach tańczono je z pieśnią mazurkową.
Oskar Kolberg (1814-1890) – polski etnograf i encyklopedysta – podaje w swojej sztandarowej pracy Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, że „na Kujawach mazurek bywał trzecią, ostatnią częścią kujawiaka, zwaną ksebką („k’sobie”, tj. „do siebie”), następując po chodzonym i kujawiaku właściwym zwanym odsibką („od siebie”). Była to najszybsza część tego tańca, której często towarzyszyły szturchańce, zgniecenia, a nawet wywrócenia tancerzy w zamieszaniu wywołanym zmianą kierunku i przyspieszeniem”.
W wyniku badań terenowych na początku XX wieku, Władysława Grażyna Dąbrowska opisała w swojej pracy Taniec w polskiej tradycji. Leksykon jak wyglądał taniec mazurek: „tańczy się [go] w parach po obrębie koła, wykonując ruch obrotowy na całych stopach, czasem stosując zgodny z rytmem muzyki przytup lub zwrot taneczny w drugim kierunku. Figury taneczne w oberku wynikają z improwizacji tancerzy i nie są zsynchronizowane we wszystkich parach tańczących w danym miejscu”.
Mazurek jest jednym z najważniejszych tańców w repertuarze polskiej muzyki ludowej. Według słów Andrzeja Bieńkowskiego „na wsi młócono cepami i siekano kapustę w rytm mazurka”. „Mazurek – jak pisze dalej – choć pochodzi ze śpiewu, jest przede wszystkim melodią taneczną, poddaną surowemu rygorowi. Trzeba rubatować i ozdabiać, ale spróbuj opóźnić się w tanecznym rytmie! Albo ozdabiać nie tak, jak to tu robiono – to wygnają z wesela. A nawet można było za to oberwać. Z mazurkami żartów nie było (…). Żaden inny taniec nie wzbudzał takiej euforii u tancerzy, transu muzykantów, nie pobudzał do ekspresyjnego śpiewu. Prawie każda wieś miała swoje mazurki (a częściej swoje maniery wykonawcze i warianty), swoiste loga wsi, po których się rozpoznawano”.
Dzisiaj mazurki obecne są jeszcze w żywej tradycji niektórych wsi Mazowsza, Rawskiego i Radomszczyzny. Odtwarzaniem ich formy in crudo zajmuje się Dom Tańca.
Mazurek to również stylizowana forma muzyczna oparta na jednym z trzech tańców: mazurze, oberku lub kujawiaku. Przez to posiada duże zróżnicowanie charakteru. W zależności od tańca na jakim jest oparty, tempo może być wolne (od kujawiaka) po szybkie (od oberka).
Kompozytorzy romantyczni chętnie sięgali po rytmy zasłyszane w terenie wiejskim i przenosili melodie na salony, gdzie słuchano ich podczas koncertów. Polonezy, mazurki i walce stanowiły ogromną inspirację dla Fryderyka Chopina, który wypełnił swoją twórczość rytmami polskich tańców narodowych, z czym dzisiaj go najbardziej kojarzymy. W Polsce mazurki tworzyli Maria Szymanowska, Józef Elsner, Karol Kurpiński. W końcu naszym hymnem państwowym stał się Mazurek Dąbrowskiego, nieznanego kompozytora. Ten fakt również świadczy o ważności rytmu i pieśni mazurkowej.
Mazurek zyskał popularność w całej Europie, sięgali po niego tacy twórcy jak: Piotr Czajkowski, Aleksandr Borodin i Michaił Glinka, Bedřich Smetana i Antonín Dvořák oraz Claude Debussy i Maurice Ravel, by wymienić najsłynniejszych. Komponowane utwory muzyczne nie nadawały się jednak do tańca. Wyjątkiem jest mazurek w muzyce baletowej skomponowany przez Léo Delibes do baletu Coppélia.
Przejdźmy teraz do mazura. W trakcie burzliwej historii naszego kraju, kształtowania się narodowości polskiej, tańce wiejskie, regionalne przeszły na salony stając się w dobie romantyzmu emblematami polskości. Tańce te pełniły funkcję jednoczącą polską kulturę, dając Polakom pod zaborami poczucie przynależności i ciągłości społecznej.
Już w XVIII wieku wyraźnie rozróżniane są polskie tańce od tańców zagranicznych. W ten sposób rytmy wiejskie weszły do kanonu polskiej kultury szlacheckiej, znacząco odbiegając od swoich pierwowzorów, przynosząc nam krakowiaka, poloneza, mazura, oberka i kujawiaka.
W połowie XVIII wieku mazur pojawia się w szkołach zakonnych i wojskowych, gdzie uczono go wraz z innymi tańcami polskimi i francuskimi. W końcu rozprzestrzenił się na rosyjskie i niemieckie sale balowe, a do lat trzydziestych XIX wieku dotarł do Anglii i Francji.
Podobnie do swojego pierwowzoru ludowego jest to taniec w metrum3/4 żywiołowy i wesoły tańczony przez szlachtę, również za granicą zjednywał sobie przychylność innych narodowości, chociaż jest on trudny do opanowania przez cudzoziemców. Charakterystycznymi krokami mazura są: hołubce, krzesańce, obroty (zob. więcej na http://www.tance.edu.pl/pl/slownik).
Michał Kleofas Ogiński (1765-1833) zwrócił uwagę, że to żołnierze polscy wędrujący za Napoleonem pierwsi wprowadzili mazurki na bale paryskie. Podkreśla on, że „Tańczono je w wielu towarzystwach w 1809 i 1810. Były one w modzie i dość powszechnie podobały się elegantkom stolicy, […] Zresztą tylko Polacy i Polki umieli tańczyć mazura, cudzoziemcy obu płci zawsze zmieniali kroki na swój sposób, kładąc w ruchy wiele afektacji.”
Z tego opisu wynika iż mazur to taniec dość skomplikowany a jego kariera międzynarodowa przyniosła ewolucję jego formy. Na salonach tańczony na planie kwadratu, czyli tzw. karo (upodobanie do kadryla) przez cztery lub osiem par, z zastosowaniem figur typowych dla kontredansa (m.in. chaine, moulinet, chassé). Taniec ten szybko stał się popularny na europejskich salonach XIX wieku i wszedł do popularnego repertuaru tańców towarzyskich pod nazwą (la) mazurka. „Ze wszystkich nowych tańców ostatnio przedstawionych na paryskich salach balowych, nie ma takiego, którego charakter odznacza się wigorem i oryginalnością jak tradycyjna polska mazurka, o którym nie sposób nie wspomnieć” (Henri Cellarius, La danse des salons, 1847) Już w pierwszej połowie XIX wieku był to taniec znacznie improwizowanym! „Profesjonalny tancerz tańczący mazurkę nie tylko odróżnia swoje kroki, ale wymyśla i dodaje własne tworząc unikatowe nowe, należące tylko do niego” zaznaczał Henri Cellarius.
Mazurka ponownie zyskała popularność we Francji i we Włoszech w latach 70 XX wieku i pozostaje dość popularny na zabawach tanecznych we Francji i Belgii na tzw. bal folk. Ponownie poddana kolejnym wpływom tanecznym, mazurka stała się znacznie powolniejsza od swojego energicznego przodka z Polski, ale to już inna historia.
Propagowaniem tańców polskich zajmują się rożne stowarzyszenia i imprezy. Zachęcamy Was do odwiedzenia Domu Tańca, który oferuje warsztaty z polskich tańców wiejskich, oraz do wzięcia udziału w festiwalu Wszystkie Mazurki Świata.
Marianna Jasionowska
Tekst powstał we współpracą z Gminą Boguty-Pianki
Bibliografia:
Bieńkowski Andrzej, Mazurki do wynajęcia, : Muzyka Odnaleziona,Warszawa 2011.
Dąbrowska Grażyna W., Taniec w polskiej tradycji. Leksykon, Muza, Warszawa 2006, s. 129.
Dąbrowska Grażyna W., Taniec ludowy na Mazowszu, PWM, Kraków, 1980.
Nowak Tomasz, MAZURek, Fundacja „Memo”,Roczyny 2021.
Nowak Tomasz, Taniec tradycyjny w zbiorach Oskara Kolberga, „Taniec” nr 1-2/2015.
