Tekst: Alicja Iwańska
Uznawany przez krytyków za najbardziej literacki z polskich teatrów tańca, Teatr Dada von Bzdülöw powstał w Gdańsku w 1993 roku1. Wszystko zaczęło się od przypadkowego spotkania Leszka Bzdyla i Katarzyny Chmielewskiej. I ów przypadek będzie towarzyszyć twórcom grupy przez cały czas. Będzie mocą sprawczą zdarzeń taneczno-teatralnych.
Teatr Dada von Bzdülöw, jako jeden z pierwszych polskich zespołów teatru tańca, od powstania wymyka się zaszufladkowaniu i sytuuje się pomiędzy teatrem dramatycznym i teatrem tańca. Z jednej strony ma precyzyjną wizję sceniczną, z drugiej – niczym nieskrępowaną improwizację. Szuka balansu pomiędzy powagą a groteską. Główną cechą twórczości grupy jest ironia, ale jako lekki dystans przede wszystkim do samych siebie oraz do sztuki. Trzon grupy od samego początku tworzą Leszek Bzdyl i Katarzyna Chmielewska. Wspólnie stworzyli zespół, którego główną cechą jest otwarty model współpracy grupowej. Teatr Dada von Bzdülöw zawsze miał charakter otwarty, chętnie przyjmował do siebie nowych tancerzy, którzy stawali się artystami niezależnymi. Wśród tancerzy i choreografów, którzy wyszli z Dady bądź z nią współpracowali, należy m.in. wymienić: Annę Steller, Filipa Szatarskiego, Rafała Dziemidoka, Aurorę Lubos, Magdalenę Reiter, Radosława Hewelta, Mariusza Jędrzejewskiego, Tatianę Kamieniecką, Ulę Zerek, Izabelę Chlewińską, Dominikę Knapik czy Dwida Lorenca. Otwartość grupy widać również w kontekście osób zapraszanych do współpracy przy poszczególnych spektaklach. W przedstawieniach zespołu brali udział również twórcy reprezentujący inne dziedziny – muzycy, aktorzy czy plastycy, m.in.: Patrycja Kujawska, Mikołaj Trzaska, Wojciech Mazolewski, Jacek Staniszewski, Katarzyna Piątek, SzaZa (Paweł Szamburski i Patryk Zakrocki). Ich udział w produkcjach Teatru Dada von Bzdülöw miał często bardzo nieoczywisty i dość zaskakujący charakter. Leszek Bzdyl i Katarzyna Chmielewska, jako założyciele i liderzy Teatru, nigdy nie funkcjonowali na zasadzie guru czy dyktatorów bezwzględnie i niepodzielnie panujących nad resztą grupy. Są raczej twórcami zapraszającymi innych do wspólnych poszukiwań. Dada miał być od samego początku przestrzenią absolutnej wolności, gdzie wszyscy włączani są w proces twórczy.
Teatr Dada von Bzdülöw nigdy nie nazywał siebie teatrem tańca, mimo iż w ich przedstawieniach główną rolę odgrywa ruch, a słowo pojawia się niezwykle rzadko. Jednak Teatr Dada już na samym początku jego drogi twórczej przypisano do teatru tańca. Dla członków Dada to, co najciekawsze w sztuce powstaje na „styku” różnych form i stylistyk. Dlatego też chętnie posługują się w swoich realizacjach różnorodnymi konwencjami odwołując się do teatru cyrkowego, komedii dell`arte, teatru tańca czy pantomimy. Czasami stają się także aktorami dramatycznymi. Działają na granicy „aktorstwa totalnego”, które wykorzystuje różne środki wyrazu scenicznego; to aktor decyduje jakich środków będzie używał do zbudowania postaci.
Spektakle Dada von Bzdülöw wyrastają z tradycji teatralnej. Jednak jego najbardziej podstawowym sposobem wyrazu scenicznego jest taniec współczesny w najszerszym z możliwych znaczeń. Teatr rozwinął własny eklektyczny styl ruchu bazujący na grze aktorskiej i improwizacji tanecznej. Trzy komponenty: aktorstwo (inspirowane tekstami literackimi, które umożliwiają tworzenie dramatycznych postaci), ruch improwizowany (bazujący na relacjach pomiędzy tancerzami/aktorami na scenie) oraz forma i ekspresja (wpisane w choreografię i współgrające z muzyką) pozwalają Teatrowi Dada von Bzdülöw na tworzenie oryginalnych form spektakli, które nie są ani dramatami, ani czystym tańcem. Twórcy Teatru świadomie zacierają granicę pomiędzy aktorem i tancerzem.
Przedstawienia Dady powiązane są również z czystym nonsensem. Używając prowokacyjnie przedmiotów i gestów/ruchów pochodzących z codzienności powodują w swoich przedstawieniach zderzenie się kultury wysokiej z kiczem. Mają skłonność do mieszania nastrojów poważnych z bufonadą, patosu z ironią, groteską. Przedstawienia Teatru Dada von Bzdülöw chcą być niespodzianką, zaskoczeniem, światem na nowo odkrytym. Każde z przedstawień gdańskiego teatru jest odmienne. Kolejne produkcje zespołu pokazywały jego ogromną wszechstronność i odwagę eksperymentowania z różnymi formami wyrazu i choćby najbardziej odległymi od siebie
konwencjami. Niektóre były kameralnymi, niemal intymnymi przedstawieniami solowymi, w których członkowie grupy nie bali się wyrażać w tańcu swoich najgłębszych emocji, inne zaś – skrzącymi się najróżniejszymi pomysłami widowiskami, dalekimi od emocjonalnych introspekcji. Obok tańca, ruchu w spektaklach Dady pojawia się słowo, które przepełnione wieloma sensami i przetwarzane w sposób niejednoznaczny staje się takim samym tworzywem, jak taniec i ruch ciała. Leszek Bzdyl jako twórca jest wyjątkowo „literacki”. Teatr Dada nieustannie czerpał z tekstów wielkiej europejskiej literatury; tłumacząc idee na ruch i gest, i to ich od początku wyróżniało. Literatura była nierozerwalną częścią ponad połowy wszystkich działań scenicznych zespołu, choć często twórcy posługiwali się nią w sposób daleki od powszechnych interpretacji. Spektakle oparte na wybranych tekstach literackich nie są adaptacjami. Chodzi tu raczej o specyficzny klimat, atmosferę, krajobraz duchowy, który zespół przejmuje z literackich dzieł i poprzez taniec, improwizowany ruch, grę aktorską, ale też i muzykę, która stanowi istotny element w ich spektaklach, przekłada na swój własny charakterystyczny, ale i oryginalny styl. Tak silna literacka podbudowa działań gdańskiego teatru ma swoje źródła w sposobie pracy lidera Dady. Leszek Bzdyl od początku istnienia teatru w swojej pracy nie wychodził od tańca. Naturalną dla niego strefą jest literatura, postacie, człowiek. Sam twórca tak o tym mówił: „Przez prosty fakt, że teatr tańca, teatr posługujący się ciałem, z samej istoty nie ukonkretnia się poprzez słowo, potrzebna była literatura dająca ciału przestrzeń do istnienia w sobie”2. Natomiast w swoim tekście zatytułowanym Tańczę? Czy ja tańczę?! dodaje:
Niech to będzie moje ostateczne wyznanie wiary. Wierzę w teatr. I pragnę, aby poprzez teatr czytano przedstawienia, które realizuję pod szyldem Dada von Bzdülöw. Nie cierpię dzielenia teatru na kategorie. To usilne katalogowanie, rozdrabnianie, nazywanie każdego kolejnego warsztatowego odkrycia i tworzenie wokół warsztatu rozbudowanej teorii odbiera teatrowi moc. (…) Jest teatr. Tylko i aż teatr. A w nim, między innymi, jest taniec3.
To, co wyróżnia Dada wśród innych teatrów tańca to ukazywanie w spektaklach intymności i bliskości z różnych perspektyw, odważnie i bezkompromisowo. W większości ich produkcji intymność, rozumiana jako bliskość cielesna, duchowa, mentalna, pojawia się jako jeden z tematów wiodących. Wnikliwość w ukazywaniu podejmowanych tematów połączona ze szczególnymi umiejętnościami interpretacyjnymi możliwa jest przede wszystkim dzięki imponującym umiejętnościom tanecznym i ruchowym aktorów/tancerzy gdańskiego teatru. Każde z przedstawień skonstruowane jest tak, by znalazło się w nim miejsce na ukazanie indywidualności poszczególnych wykonawców oraz fizycznych możliwości ich ciał. Kompozycja spektakli Teatru Dada von Bzdülöw opiera się zawsze na opozycji grupa-jednostka i w zależności od charakteru ukazywanych emocji, eksponowane są zarówno możliwości doskonale współpracującej ze sobą wzajemnie grupy, jak i potencjał poszczególnych członków zespołu.
W Teatrze Dada von Bzdülöw bardzo ważny jest widz, od którego wymaga się współudziału i ciągłej czujności. Przedstawienia Dady to dla widza bardzo często dość skomplikowane doświadczenie teatralne, w którym gatunki, formy i treści z różnych dziedzin sztuki przenikają się wzajemnie tworząc specyficzny i wymagający wrażliwości teatralnej język. Spektakle te są jednocześnie propozycją do rozmowy, specyficznym światem, który twórcy chcą widzom zaproponować. Katarzynie Chmielewskiej i Leszkowi Bzdylowi udało się stworzyć teatr, w którym otwartość, wiara w interdyscyplinarność sztuki teatralnej oraz dążenie do tworzenia spektakli, w których taniec nie jest zamknięty w ramach konwencji i schematów, sprawiły, iż Teatr Dada jest szczególnym rodzajem przestrzeni teatralnej posługującej się wieloma narzędziami teatralnej ekspresji. W każdym spektaklu taniec, ruch, gest są istotnymi środkami wyrazu scenicznego, ale nie stanowią one celu samego w sobie. Przedstawienia Teatru Dada von Bzdülöw nie powstały po to, by demonstrować umiejętności taneczne czy choreograficzne jego członków. Powstawały po to, by opowiadać, niełatwym w odbiorze językiem ciała, o człowieku. W tym wszystkim skupia się cały artyzm Teatru Dada von Bzdülöw. Credo Teatru twórcy zamieścili w swoim MANIFESTO pisząc:
Widowisko teatralne jest tylko widowiskiem teatralnym, tzn. nie kusi się o diagnozy, recepty i tym podobne intelektualne rozrywki, szkodliwe dla teatru. Być może najważniejsza jest niegdysiejsza czystość formy. Teatr Dada von Bzdülöw wykorzystuje TANIEC, który sam w sobie jest bydlęcą przyjemnością. Teatr Dada mówi SŁOWA, a słowa są zawsze nazwami indywidualnych iluzji. Teatr Dada nieodpowiedzialnie pozwala wszystkiemu mieszać się ze sobą w przekonaniu, że ta nieodpowiedzialność jest naszym naturalnym środowiskiem. Na koniec, Teatr Dada ma nadzieję, że nikt nie będzie próbował nazwać tych zabiegów AWANGARDOWYMI4.
Dada von Bzdülöw to teatr performera balansującego pomiędzy obnażaniem własnej intymności a metodyczną realizacją kompozycji scenicznych. I niezależnie czy będzie to teatr oparty na działaniach aktorskich, czy też skupiony na penetracji współczesnych form tańca, to zawsze najistotniejszą w kreacji Teatru będzie narracja. Dla Dady bycie na pograniczu jest tym, co najbardziej interesuje członków grupy. Świat, który kreują na scenie ma być do końca nieuchwytny, niedookreślony, niedefiniowalny. Ta nieokreśloność pozwala Teatrowi Dada funkcjonować gdzieś w przestrzeni zabawy. Jet to jednak poważna zabawa, ale z nutą specyficznego dystansowania się do sztuki w ogóle i do samych siebie.
1Różne źródła podają odmienne daty powstania Teatru: rok 1992 lub 1993. Na potrzeby niniejszego artykułu przyjmuję rok premiery pierwszego spektaklu Ptaki podobni jak ludzie, 16 stycznia 1993 roku, jako rok powstania zespołu.
2Scenariusz dla tancerza. Z Leszkiem Bzdylem, szefem gdańskiego teatru Dada von Bzdülöw, rozmawia Borys Sawicki, „Teatr” 2001, nr 4, s. 50.
3Leszek Bzdyl, Tańczę? Czy ja tańczę?!, „Nietak!t. Inne strony teatru” 2011, nr 7, s. 8.
4Manifest Dada von Bzdülöw, http://wolnastrefa.republika.pl/serwis/teatry/dada/mani.htm, [dostęp: 17 sierpnia 2014].
Tekst wydany w numerze 3.2023 TAŃCA.
Numer 3.2023 dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.
