Tekst: Jan Galasiński
Tekst został opublikowany w ramach partnerstwa z Polską Sekcją Międzynarodowej Rady Stowarzyszeń Folklorystycznych, Festiwali i Sztuki Ludowej CIOFF®
Taniec to jeden z najstarszych przejawów kulturalnych działalności człowieka. Był, jest i najprawdopodobniej pozostanie wynikiem wewnętrznej potrzeby wyrażania uczuć i emocji. Na przestrzeni wieków ulegał przeobrażeniom, przyjmował różne formy i spełniał w życiu człowieka różne funkcje. Mnogość tych funkcji kształtowała się równoległe z całokształtem przemian kulturowo-społecznych, wpływając jednocześnie na obraz tańca w ogólei. Wśród licznych funkcji tańca wyróżnić można funkcję społeczno-towarzyską, edukacyjną, czy wreszcie artystyczną, która taniec w swej pierwotnym charakterze zmienia w sztukę.
Pochylając się nad tematem tańca polskiego warto początkowo określić znaczenie tego pojęcia. W ujęciu współczesnym rozumieć należy go jako ogólny twór skodyfikowanych i uznanych przez współczesny kanon kulturowy tańców związanych z polską tradycją taneczną. Odnosi się on zatem zarówno do tańców tradycyjnych (ludowych), jak i narodowych, które swą genezę gruntują w tańcu ludu, jednak dziś klasyfikowane są poprzez pryzmat wielowiekowych przeobrażeń w aspekcie wykonawczym i stylowym. Warto również pamiętać, że przyjęta przez nas współcześnie nomenklatura jest wytworem zurbanizowanego środowiska, które chcąc skodyfikować tańce “prymitywne” i folklor taneczny ziem polskich, nadało tę nazwę – nigdy nie stosowaną przez tancerzy w warunkach prymarnych, którzy swój taniec tworzyli i wykonywali na potrzeby własne i tworzonej przez nich grupy kulturowejii. Mając na uwadze takie rozumienie tańca polskiego warto skupić się na jego funkcjach edukacyjnej i artystycznej, które wydają się szczególnie zaznaczać w kontekście współczesnej edukacji muzycznej.

Na zdjęciu tancerze Zespołu Pieśni i Tańca “Śląsk” im. S. Hadyny, Fot. Wojciech Korpusik
Taniec polski we współczesnym procesie edukacji
Dziecko od najwcześniejszych lat odczuwa potrzebę ruchu. Wyraża się to w jego dążeniu do zabawy i tańcaiii. Realizacja tych potrzeb poprzez proste zabawy taneczne i nie rozbudowane formy taneczne, które z towarzyszeniem muzyki pozwalają na wszechstronny rozwój muzyczno-ruchowy dziecka, poprawę jego umiejętności motorycznych oraz świadome realizowanie ruchu do muzyki jest sposobem, który można wykorzystać w procesie edukacyjnym.
W przypadku zjawiska tańca polskiego (w formie regionalnej i narodowej) we współczesnej edukacji, należy potraktować go jako punkt wyjścia oraz środek do realizacji założeń procesu. Jego funkcjonowanie we współczesnym szkolnictwie możemy rozpatrywać na dwóch płaszczyznach – edukacji powszechnej oraz edukacji artystycznej.
W edukacji powszechnej nauka tańca polskiego określona jest poprzez założenia podstawy programowej, która wskazuje na uwzględnienie go w procesie nauczania muzyki w zakresie ruchu przy muzyceiv. Zgodnie z założeniami uczeń powszechnej szkoły podstawowej powinien umieć wykonać podstawowe kroki, figury i układy taneczne w oparciu o polskie tańce narodowe, takie jak: polonez, kujawiak i krakowiak, a także realizować przebieg prostych tańców ludowych, ze szczególnym uwzględnieniem tańców własnego regionu. Zakreślony w podstawie programowej materiał wydaje się być dość obszerny, w stosunku do możliwości czasowych nauczyciela. Warto zatem przy realizacji tego tematu dokonać szczegółowej analizy i selekcji materiału, tak aby przekazać uczniowi podstawowe i najistotniejsze wiadomości dotyczące polskich tańców narodowych, ich genezy, stylu, charakteru i funkcji. Ponadto, warto podjąć próbę nauki podstawowych kroków tanecznych polskich tańców narodowych, ze szczególnym uwzględnieniem ich przydatności we współczesnym życiu oraz potrzeby wyposażenia ucznia w umiejętność nazwania tańca na podstawie obserwacji prezentowanych kroków i figur tanecznych. Idealną zaś sytuacją byłoby dodanie do wskazanych powyżej umiejętności również umiejętności wykonawczej w zakresie polskich tańców narodowych i ludowych. Niestety analiza obecnej sytuacji w polskich szkołach w tym zakresie, pozwala mi na postawienie tezy, iż jest to raczej założenie trudne do realizacji. Barierę stanowi bowiem brak czasu, odpowiedniej przestrzeni do realizacji tego typu zajęć, a niejednokrotnie brak kompetencji nauczycieli muzyki w zakresie nauczania tańca.
W procesie edukacji artystycznej taniec polski, oprócz realizacji założeń zbieżnych z kształceniem w tym zakresie w szkole powszechnej, staje się zazwyczaj formą umuzykalniania i utaneczniania dzieci i młodzieży. Idealnym wyborem są wszelkiego rodzaju zabawy ze śpiewem, czy rekwizytem, w które tak bardzo bogata jest polska kultura tradycyjna. Warto zwrócić uwagę, że muzyka lub piosenka, która towarzyszy ruchowi dziecka, sprzyja jego koordynacji. Ponadto tego typu tańce i zabawy taneczne kształcą wrażliwość estetyczną, stawiają przed ich uczestnikami wyzwania aktorskie, a także rozwijają w dzieciach i młodzieży poczucie kolektywizmu, współdziałania i współuczestnictwa.
Taniec polski – popularyzacja
Istotnym elementem działań edukacyjnych w zakresie tańca polskiego jest jego popularyzacja. Podejmowanie różnorakich działań polaryzacyjnych prowadzi do ocalenia od zapomnienia polskiego dziedzictwa kulturowego, rozwijania tożsamości kulturowej dzieci i młodzieży, a także jest idealną formą aktywnego spędzania czasu wolnego. Ponadto sprawia, iż taniec polski obecny jest we współczesnym świecie i cały czas stanowi żywy element naszej kultury narodowej. Istotne działania w tym zakresie podejmują zespoły i grupy zajmujące się na co dzień edukacją w zakresie tańców polskich. Liczne zespoły regionalne, folklorystyczne, zespoły pieśni i tańca, stwarzają dzieciom, młodzieży i dorosłym możliwość poznawania polskich tradycji tanecznych i ich kultywowania na co dzień. Poprzez swą działalność zachowują świadomość społeczną o polskich tradycjach tanecznych zachęcając kolejne pokolenia do ich kultywowania. Istotną działalność w tym zakresie podejmuje również Polska Sekcja Międzynarodowej Rady Stowarzyszeń Folklorystycznych, Festiwali i Sztuki i Ludowej CIOFF będąca członkiem oraz oficjalną organizacją partnerską UNESCO. To dzięki jej działaniom organizowane są festiwale folklorystyczne, seminaria, warsztaty oraz wydawane publikacje, stanowiące wartościowy materiał podejmujący tematykę związaną z polskim niematerialnym dziedzictwem kulturowym. Wśród wielu profilów działalności organizacji należy również zwrócić uwagę na organizowane pod jej auspicjami ogólnopolskie turnieje tańców polskich. To zjawisko, które w polskim nieprofesjonalnym ruchu artystycznym pojawiło się w roku 1994 i trwa do dnia dzisiejszego, ciągle zjednując sobie rzeszę sympatyków i uczestników. Polega na organizacji imprez o formule konkursu, na których pary taneczne prezentują swoje umiejętności w tańcach polskichv.
Przedmiotem rywalizacji są te tańce polskie, które w przeszłości stały się popularne na terenie całego kraju i były chętnie tańczone przez różne warstwy społeczne, zyskując tym samym miano polskich tańców narodowych.
Pary prezentują na parkiecie tańczonego już w XV i XVI wieku krakowiaka i poloneza, nieco młodszego mazura, a także tańce najmłodsze wiekiem – kujawiaka i oberka, które dopiero z końcem XIX stulecia stały się tańcami różnych warstw.
W konkursach uczestniczą dzieci, młodzież i dorośli – w wieku od 7 do 55+, których prezentacje dostosowane są do możliwości zarówno motorycznych, jak i percepcyjnych uczestników. Taka forma aktywności oraz popularyzacji polskich tradycji tanecznych jest jednocześnie interesującą i atrakcyjną formą dla współczesnego ucznia. Możliwość tworzenia klubów tańców polskich, grup tanecznych o profilu tańca narodowego wydaje się być ciekawym i przyszłościowym narzędziem popularyzatorskim, dzięki któremu polskie tradycje taneczne są cały czas żywe i ewoluują, zostawiając tym samym zapis współczesnego społeczeństwa na kartach dziedzictwa kulturowego naszego narodu.
Taniec polski – sztuka
Materia tańca polskiego staje się dziś przyczynkiem do podejmowania działań scenicznych. Polskie tańce narodowe czy regionalne nie są już wówczas tylko narzędziem edukacyjnym, czy komponentem zabawowym, ale stają się sztuką, w której wyraźnie przydzielone są role i funkcje. Tak o funkcjonowaniu tańca ludowego w warunkach scenicznych pisze Jadwiga Hryniewicka – choreografka i nauczycielka tańca:
Obecnie taniec ludowy wszedł na scenę, My jesteśmy współtwórcami kolejnych jego funkcji. Stał się widowiskiem, w którym tancerze amatorzy przekazują widzom zdobyte umiejętności. To, czego się tancerze amatorzy nauczą, i to, co przekazywać będą widzom, stanowi o rozwoju i przemianach tanecznych kultury narodowej, o tym, czy stanie się ona pustym popisem formalnie traktowanych „wyczynów” sportowo-tanecznych, czy też stanie się sztuką, w której przeżycia tancerza amatora będą u widza wywoływać wzruszenie, budzić dumę z przynależności narodu, który poprzez taniec tak wiele ma do powiedzenia, będą budzić radosną chęć do życia…vi.
W wypowiedzi Hryniewickiej wyraźnie zaznacza się aspekt odpowiedzialności twórcy i wykonawcy za przedstawioną treść taneczną, co w przypadku tańca polskiego i związanym z nim nieodzownie aspektem kulturowo-historycznym wydaje się być szczególnie istotne. Poszanowanie tradycji i troska o dziedzictwo kulturowe są istotnymi czynnikami, które wymagają szczególnej dbałości o tworzywo jakim jest taniec polski. Wśród podejmowanych działań związanych z adaptacjami scenicznymi tańca polskiego wyróżniłbym dwa profile działania: rekonstrukcję historyczną i kreację artystyczną.
W przypadku podejmowania działań rekonstrukcyjnych, polegających na możliwie jak najwierniejszym odtworzeniu przebiegu tańca z zachowaniem jego obyczaju, stylu i charakteru najistotniejszą kwestią wydaje się rzetelna analiza źródeł. To ona jest podstawą właściwej rekonstrukcji, przy jednoczesnym zaznaczeniu wyższości źródeł pierwotnych nad wtórnymi.
W przypadku zaś kreacji artystycznej, oprócz merytorycznej wiedzy opartej na treściach źródłowych, istotne są świadome działania kreacyjne w zakresie muzyki, ruchu i kostiumu, które w całości tworzą dzieło sceniczne.
Realizację każdego z tych elementów można określić następującymi zasadami:
- Analiza muzyki, jako podstawowy warunek dobrej kompozycji tańca.
To muzyka, która stanowi nieodłączny element tańca, staje się jego istotnym współczynnikiem. Nie sposób realizować świadomego przebiegu ruchu bez skupienia się na muzyce i jej dynamice, rytmice, artykulacji, czy budowie formalnej, które powinny ściśle korelować z tańcem.
- Dobór repertuaru do wieku wykonawców, jako kluczowy element wiarygodności przekazu.
Odpowiednio dobrany repertuar do wieku wykonawców stwarza możliwość autentycznego komunikatu wysyłanego przez twórcę, wykonawcę, ucznia do widza – odbiorcy. Należy pamiętać, że każda z prezentowanych treści ma swój kontekst kulturowy, społeczny i obyczajowy. Warto w tym miejscu wspomnieć o często pojawiających się inspiracjach zespołami zawodowymi, prezentującymi w swym repertuarze tańce polskie (Zespół Pieśni i Tańca “Śląsk” im. S. Hadyny oraz PZLPiT “Mazowsze”). Należy pamiętać, że zespoły te są grupami stylizującymi polski folklor, a ich możliwości wykonawcze są określone na pewnym, wysokim poziomie. Brak odpowiedniego przygotowania artystycznego i nieświadoma próba adaptacji lub reinterpretacji takiego repertuaru, zazwyczaj kończy się niepowodzeniem.
- Spójność warstwy muzycznej, ruchowej i kostiumowej jako wyznacznik świadomego zabiegu artystycznego.
Świadomość w realizacji kreacji artystycznej staje się kluczowym czynnikiem. To dzięki niej taniec polski niesie odpowiednią sobie wartość społeczno-kulturową, kształcąc kolejne pokolenia i rozbudzając w nich poczucie tożsamości narodowej.
Zakończenie
Taniec polski, jako przejaw polskiej kultury, funkcjonuje we współczesnym świecie na różnych płaszczyznach. Dalsza chęć zaznaczania jego obecności i uwrażliwiania kolejnych pokoleń na tę dziedzinę sztuki i dziedzictwa kulturowego jest wartościowa i warta uwagi w procesach dydaktycznych. Niestety, cały czas zauważalne jest marginalizowanie dziedziny tańca we współczesnej edukacji, co w konsekwencji przekłada się na brak świadomości i często niechęć do tego co obce. Rzetelna edukacja w zakresie tańca od najmłodszych lat może nie tylko pomóc w promocji tańca w ogóle, ale przede wszystkim przyczynić się do wieloaspektowego kształtowania dzieci i młodzieży wrażliwej na ruch i muzykę, a w przypadku tańca polskiego również na przynależność kulturową i polskie, niematerialne dziedzictwo.
i Cz. Sroka, Polskie Tańca Narodowe we współczesnych zabawach, konkursach i turniejach tanecznych, Polska Sekcja CIOFF, Warszawa 2003, s. 7.
ii R. Lange, O istocie tańca i jego przejawach w kulturze. Perspektywa antropologiczna, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1988, s. 135.
iii M. Wieman, Tańce i zabawy ze śpiewem dla dzieci od lat 7 do 14, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1958, s. 5.
iv Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 14 lutego 2017 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej.
v J. Wojciechowski, Tańce polskie – wstęp, online: http://taniecpolski.cioff.pl/o-nas[dostęp:3.08.2022].
vi J. Hryniewicka, Pięć tańców polskich, Centralna Poradnia Amatorskiego Ruchu Artystycznego, Warszawa 1970, s. 7.